آشنایی با مراحل چاپ کتاب در چاپخانه

چاپ کتاب در چاپخانه نیازمند پیمودن یک سری مراحل بوده که هر کدام از آنها نقش مهمی بر کیفیت چاپ و نشر کتاب و اعتبار آن در بین مخاطبان دارد. معمولاً در جامعه افرادی یافت می شوند که به طور ذاتی استعداد نویسندگی دارند و نوشته ها و مطالبی را نیز در این زمینه تهیه کرده اند. این افراد می توانند نوشته های خود را در رابطه با موضوعات مختلف در قالب کتاب چاپ کرده و در اختیار علاقه مندان به این موضوعات قرار دهند.

کتاب چاپ شده هم می تواند اعتباری برای نویسنده و مؤلف آن باشد و هم منبع درآمدی خوب برای وی تا بتواند آثار ادبی و هنری بیشتری را به جامعه عرضه کند. با توجه به اهمیت بالای این موضوع در این مطلب قصد داریم ضمن ارائه مقدمه ای بر چاپ کتاب در ایران به مراحل مختلف چاپ و نشر کتاب در چاپخانه بپردازیم و در آخر به انواع ویراستاری کتاب، انواع قرارداد برای سفارش چاپ، فرایند دریافت مجوز چاپ و عوامل مؤثر بر هزینه های آن اشاره کنیم که امیدواریم این مطالب مورد توجه و استفاده شما مخاطبان قرار گیرد.

مقدمه ای بر چاپ کتاب در ایران

در دهه ها و سده های گذشته چاپ کتاب بسیار محدود بوده و این کار فقط توسط قشر تحصیل کرده و روشن فکر جامعه انجام می شد. اما در دهه های اخیر به دلیل روی کار آمدن اینترنت و افزایش آگاهی مردم در مورد موضوعات مختلف، بسیاری از افراد از قشرهای مختلف جامعه به چاپ و نشر کتاب روی آورده اند و همین موضوع نیز باعث شده که روند چاپ و نشر کتاب در ایران نیز دستخوش تغییرات زیادی شود.

چاپ سالانه میلیون ها کتاب در سراسر جهان و ده ها هزار کتاب در ایران خود مهر تأییدی بر صحت این موضوع است. ایران از نظر چاپ کتاب در بین ۱۰ کشور برتر جهان جای گفته در حالی که از نظر جمعیت در رده هفدهم جهان قرار می گیرد و همین آمار نیز می تواند گواهی بر توسعه صنعت چاپ در ایران و اهمیت بالای انتشار کتاب در کشور ما باشد. 

مراحل مختلف چاپ کتاب در چاپخانه

فرایند چاپ کتاب شامل یک سری مراحل بوده که به ترتیب می توان به جمع آوری محتوای کتاب، ویراستاری محتوا، آماده سازی اولیه توسط انتشارات، دریافت شابک برای چاپ و نشر کتاب، دریافت فیپا برای چاپ و نشر کتاب، دریافت مجوز چاپ و نشر کتاب از وزارت ارشاد اسلامی، صحافی کتاب، بسته‌ بندی کتاب و دریافت مجوز پخش بعد از چاپ کتاب اشاره کرد. در ادامه به معرفی بیشتر هر کدام از این مراحل خواهیم پرداخت که به صورت زیر است:

مراحل مختلف چاپ کتاب در چاپخانه

جمع آوری محتوای کتاب

جمع آوری محتوای کتاب اولین مرحله از مراحل چاپ کتاب بوده که در آن نویسنده لازم است محتوای کتاب خود را آماده کرده و به صورت تمام و کمال در اختیار انتشاراتی قرار دهد. کتاب هایی که نویسنده در اختیار انتشاراتی قرار می دهد می تواند در دو دسته جای گیرند. دسته اول کتاب هایی هستند که نویسنده خود آنها را تألیف کرده و زاییده ذهن وی است و دسته دوم نیز در واقع کتاب هایی هستند که نویسنده آنها را ترجمه کرده است.

البته ممکن است نویسنده در کنار این ترجمه تحت اللفظی جهت تکمیل محتوا و تأثیرگذاری بیشتر آن بر مخاطبان از یک سری بخش ها که در برگیرنده فرهنگ، آداب و رسوم و تمدن کشور خود است نیز استفاده کرده باشد. در نهایت نویسنده فارغ از اینکه محتوای کتاب وی در کدام دسته قرار می گیرد لازم است محتوای کتاب را به صورت کامل به انتشاراتی تحویل نماید.   

بیشتر بخوانید: چاپ کارت ویزیت 

ویراستاری محتوا

پس از جمع آوری کتاب نوبت به ویرایش متن آن می رسد که این کار در حوزه چاپ کتاب با عنوان ویراستاری شناخته می شود. ویراستاری کتاب بسته به نظر نویسنده و یا شرایط موجود می تواند توسط وی انجام شود و یا این کار به انتشاراتی واگذار گردد. البته ویراستاری کتاب نیازمند یک سری  مهارت های دستور زبانی و نگارشی بوده که لازم است نویسنده از تسلط کافی بر این مهارت ها برخوردار باشد.

در این مرحله نویسنده که نقش ویراستار را دارد به مطالعه مجدد متن کتاب می پردازد و آن را از نظر غلط های نگارشی، املایی، دستور زبانی و غیره مورد بررسی قرار می گیرد تا در صورت نیاز غلط های موجود را اصلاح و برطرف نماید. از روش های متداول ویرایش متون که نویسنده در فرایند ویراستاری کتاب می تواند از آنها بهره ببرد می توان به ویرایش صوری، ویرایش نگارشی، ویرایش علمی و ویرایش جامع کتاب اشاره کرد که در بخش پایانی این مطلب به معرفی هر کدام از آنها خواهیم پرداخت

آماده سازی اولیه توسط انتشارات

چنان چه ویراستاری کتاب بنا بر دلایلی توسط نویسنده و یا صاحب اثر انجام نشده باشد لازم است انتشاراتی خود به ویراستاری یا ویرایش کتاب اقدام نماید. از فعالیت های ویراستاری انجام شده بر روی کتاب در این مرحله می توان به رفع غلط های املایی، اصلاح غلط های نگارشی، صفحه آرایی کتاب، تغییر در محتوای کتاب در صورت نیاز و با اجازه نویسنده اشاره کرد. در نهایت فایل به دست آمده از کتاب در این مرحله یک فایل کامل و بدون ایراد علمی و نگارشی بوده که امکان چاپ کتاب با تیراژ مورد نظر وجود دارد. البته یک سری نرم افزار کاربردی برای این کار وجود دارد که از طریق آنها می تواند فرایند ویرایش متن را با سرعت و دقت بالا انجام داد.

دریافت شابک برای چاپ کتاب

کتاب ها نیز دارای شناسنامه هستند که از آن با عنوان شابک کتاب یاد می شود. از شابک برای شماره گذاری کتاب ها در سطح بین المللی استفاده می گردد و به نوعی تأییدی بر وجود خارجی کتاب است. به عبارت دیگر از کتاب هایی که شابک ندارند با عنوان مجموعه ای از صفحات پرینت گرفته شده یاد می شود که ارزش خاصی ندارند و هر فردی می تواند آنها را به اسم خود ثبت نماید. شابک کتاب در واقع یک کد ۱۰ الی ۱۳ رقمی بوده که هر بخش از رقم های آن معرف یک ویژگی خاصی از کتاب است.

همچنین شابک یک کد منحصر به فرد بوده که به صورت اختصاصی برای هر کتابی منسوب می شود.  وجود عدد ۹۶۴ در بین ارقام کد شابک که در واقع شناسه ملی ایران بوده به معنای این است که کتاب در ایران به چاپ رسیده است. قبلاً کد شابک ۱۰ رقمی بود ولی از سال ۲۰۰۷ به بعد این کد ۱۳ رقمی شده که از روی تعداد ارقام این کد می توان به جدید یا قدیمی بودن کتاب نیز پی برد. فرایند دریافت شابک برای کتاب برعهده انتشاراتی بوده و فرد صاحب اثر نیازی نیست کاری در این زمینه انجام دهد.    

به گفته وب سایت negaranco ISBN مخفف کلمه International Standard Book Number یا شماره استاندارد بین المللی کتاب (سر واژه شابک) است. به همین منظور یک کد 10 تا 13 رقمی به هر کتاب اختصاص داده می شود.

بیشتر بخوانید: چاپ تراکت

دریافت فیپا برای چاپ کتاب

فیپا یک اصطلاح رایج در حوزه چاپ و نشر کتاب بوده و مخفف شده عبارت فهرست نویسی توصیفی و تحلیلی پیش از انتشار کتاب است. فیپا یک سری اطلاعات بوده که در فهرست مطالب کتاب چاپ می گردد و از مزایایی نیز برخوردار است. استفاده از فیپا در چاپ کتاب از یک طرف باعث کاهش هزینه های چاپ شده و از طرف دیگر به خبر انتشار آن در شبکه های ملی و بین المللی سرعت می بخشد. تحویل فیپا معمولاً ۱۰ روز کاری زمان می برد و این کار از طریق کتابخانه ملی و یا مرکز ملی کتاب شناختی انجام می شود.

دریافت مجوز چاپ کتاب از وزارت ارشاد اسلامی

از دیگر مراحل مهم و ضروری در چاپ کتاب می توان به دریافت مجوز چاپ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد که در این مرحله لازم است فایل پرینت کتاب در قالب سی دی، فایل طراحی جلد و اطلاعات مربوط به فیپا و شابک جهت بررسی و تأیید به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال گردد. پرسه بررسی فایل ها بسته به نوع کتاب و موضوع آن ممکن است کوتاه یا طولانی باشد و یک هفته الی 4 ماه به طول بیانجامد. بدین صورت که کتاب های علمی و دانشگاهی که از اهمیت بالایی برخوردار هستند معمولاً در کمترین زمان ممکن مورد بررسی قرار می گیرند و پروسه بررسی دیگر کتاب ها که از اهمیت پایین تری برخوردارند و یا در آنها به موضوعات خاصی پرداخته شده است طولانی بوده و حتی ممکن است چندین ماه نیز طول بکشد. 

صحافی کتاب

پس از دریافت شابک و فیپا و همچنین دریافت مجوز برای چاپ و نشر کتاب نوبت به صحافی آن می رسد که برای این کار کتاب مورد نظر جهت چاپ به چاپ خانه ارسال می گردد. چاپ کتاب در چاپ خانه می تواند به دو صورت دیجیتالی و آفست صورت گیرد که انتخاب هر کدام از این روش ها بر اساس تیراژ کتاب انجام می شود. معمولاً برای کتاب های با تیراژ پایین از چاپ دیجیتالی و برای کتاب های با تیراژ بالا (بیشتر از ۱۰۰۰ جلد) از چاپ آفست استفاده می شود. این مرحله برعهده انتشاراتی بوده و به سرعت قابل انجام خواهد بود.  

صحافی کتاب

بسته‌ بندی کتاب

در این مرحله لازم است کتاب صحافی شده جهت توزیع در بازار بسته بندی شود تا در برابر آسیب های ناشی از حمل و نقل در امان بماند. بسته بندی کتاب ها بسته به شرایط می تواند به صورت بسته بندی تکی، بسته بندی گروهی، بسته بندی عمده و غیره باشد که با این کار کتاب های عرضه شده با تضمین سلامت و کیفیت به دست خریداران می رسد. همچنین استفاده از بسته بندی های مقاوم و باکیفیت در توزیع کتاب ها باعث حفظ ساختار و ماندگاری آنها برای مدت زمان طولانی می شود.

دریافت مجوز پخش بعد از چاپ کتاب

در نهایت پس از صحافی کتاب و بسته بندی آن نوبت به پخش کتاب در کتاب فروشی ها، پلتفرم های فروش، نمایشگاه ها و غیره می رسد که برای این کار نیاز به دریافت مجوز پخش بوده که از آن با عنوان مجوز اعلام وصول نیز یاد می شود. دریافت این مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ضروری بوده که صاحب اثر پس از اخذ مجوز می تواند کتاب خود را در محافل عمومی توزیع کند.

بیشتر بخوانید: چاپ کارت ویزیت کتان

انواع ویراستاری کتاب

همان طور که اشاره کردیم ویراستاری قبل از چاپ کتاب در چهار حالت ویرایش صوری، ویرایش نگارشی، ویرایش علمی و ویرایش جامع قابل اجرا خواهد بود که هر کدام از آنها اهمیت بالایی بر کیفیت ویراستاری کتاب دارند. ویرایش صوری که از آن با عنوان ویرایش ظاهری یا ویرایش فنی نیز یاد می شود از انواع متداول ویراستاری کتاب بوده که در آن ویراستار به اعمال تغییرات ظاهری در کتاب می پردازد. بدین صورت که در این ویرایش متن خام مورد استفاده در کتاب به یک متن زیبا، آرایش یافته و اصولی تبدیل می شود که از تأثیرگذاری بیشتری بر مخاطبان برخوردار است. در ویرایش نگارشی یا ویرایش ادبی همان طور که از عنوان آن پیداست بر روی اصول نگارشی و ادبی متن مانور داده می شود تا در صورت مشاهده هر گونه اشتباه در متن در اسرع وقت برطرف گردد.

از دیگر حالت های ویرایش می توان به ویرایش علمی اثر اشاره کرد که از آن با عنوان ویرایش محتوایی نیز یاد می شود. این نوع ویرایش می بایست توسط افراد متخصص و آشنا با محتویات و موضوع متن انجام شود تا در صورت وجود هر گونه خطای علمی در اثر به برطرف کردن آن اقدام نماید. با این کار احتمال خطای علمی در اثر به حداقل رسیده و مخاطبان می توانند اعتماد صد در صدی به محتوای کتاب داشته باشند. ویرایش جامع کتاب از دیگر انواع ویرایش بوده که در مرحله پایانی ویراستاری و چاپ کتاب اجرا می گردد. این کار معمولاً توسط ویراستارهای ارشد انجام می شود تا محتوای کتاب ویرایش شده از وجود هر گونه خطا و اشتباه مورد بررسی مجدد قرار گیرد. ویراستاری جامع کتاب تأثیر زیادی بر کیفیت نهایی کتاب عرضه شده و اعتبار آن دارد.  

نرم افزار ویراستاری کتاب

معمولاً برای ویرایش متون قبل از چاپ کتاب از روش های مختلفی استفاده می شود که از رایج ترین آنها می توان به استفاده از نرم افزارهای وایراستاری کتاب اشاره کرد. این نرم افزارها می توانند روش مناسبی برای افرادی باشد که قصد دارند خود فرایند ویراستاری کتاب را انجام دهند. از جمله این نرم افزارها می توان به نرم افزار ویراستار با عنوان انگلیسی  Virastyar اشاره کرد که یکی از افزونه های مشهور برنامه مایکروسافت ورد (Microsoft Word)  برای کاربران فارسی زبان بوده و کاربرد گسترده ای نیز در این حوزه دارد. با استفاده از افزونه ویراستار در برنامه ورد می توان انواع غلط های املایی، نگارشی و غیره را در متون مختلف به آسانی پیدا کرد و در لحظه اصلاح نمود. همچنین استفاده از این نرم افزارها در فرایند ویراستاری کتاب باعث صرفه جویی در زمان و هزینه ها می شود. 

انواع قرارداد برای سفارش چاپ کتاب

قرارداد سفارش چاپ کتاب با انتشاراتی ها و مؤسسات فعال در این زمینه معمولاً به دو صورت مشارکتی یا سرمایه گذاری مؤلف انجام می شود. در قرارداد مشارکتی بخشی از هزینه چاپ توسط مؤلف پرداخت شده و بخش دیگر آن از نیز از طریق انتشاراتی تأمین می گردد. در نهایت پس از چاپ و توزیع کتاب، سود به دست آمده بر اساس قراردادی که بین مؤلف و انتشاراتی ثبت شده بین آن دو توزیع می گردد. در طرف مقابل و در قرارداد سرمایه گذاری مؤلف، انتشاراتی فقط مبلغی را به عنوان حق چاپ و انتشار کتاب از مؤلف دریافت کرده و تمام حقوق و مزایای چاپ و توزیع کتاب حتی در چاپ های بعدی نیز برای مؤلف می باشد.   

بیشتر بخوانید: چاپ کارت ویزیت گلاسه

شرایط چاپ کتاب ترجمه شده

یک کتاب ترجمه شده تحت شرایط خاصی چاپ و توزیع می گردد که از جمله آنها می توان به دریافت مجوز چاپ برای این نوع کتاب ها اشاره کرد. ارزشمندی یک کتاب به قانونی بودن آن است و اینکه از مجوز های لازم جهت چاپ و انتشار برخوردار باشد. از طرف دیگر کتاب های غیرقانونی بدون اعتبار بوده و در چاپ آنها هیچگونه حقوقی برای نویسنده لحاظ نمی شود. از مشکلات چاپ این نوع کتاب ها می توان به سرقت رفتن آنها اشاره کرد که یک نفر دیگر هم می تواند آنها را به اسم خود چاپ و توزیع کند.

در چنین حالتی و در این سرقت ادبی دست صاحب اثر به دلایل قانونی بسته بوده و وی نمی تواند از حق خود در زمینه بازپس گیری حق چاپ کتاب دفاع کند. از دیگر شرایط چاپ و نشر کتاب ترجمه شده می توان به کسب اجازه از مؤلف اصلی کتاب یعنی نویسنده خارجی آن اشاره کرد. البته در ایران امکان چاپ ترجمه یک کتاب بدون اجازه گرفتن از نویسنده آن وجود دارد و نویسنده نیز از نظر قانونی نمی تواند از فرد مترجم شکایت کند. البته ادب و احترام حکم می کند که فرد مترجم تحت مکاتباتی با صاحب اثر از طریق ایمیل و سایر ابزارهای ارتباطی در مورد چاپ ترجمه اثر کسب اجازه کند.

فرایند دریافت مجوز چاپ کتاب

همان طور که اشاره کردیم دریافت مجوز چاپ و نشر کتاب از مراحل مهم در چاپ و توزیع کتاب بوده که لازم است تحت فرایند مشخصی اخذ گردد.  چنان چه نویسنده تمام امور مرتبط به چاپ کتاب را به انتشاراتی واگذار کند ناشر موظف است جهت دریافت مجوز چاپ به وزارت ارشاد مراجعه نماید. همچنین فرایند دریافت مجوز چاپ نیازمند یک سری پیگیری های اداری بوده که در آن لازم است یک سری مدارک توسط ناشر به وزارت ارشاد تحویل گردد.

از طرف دیگر ممکن است خود نویسنده جهت دریافت مجوز چاپ اقدام نماید که برای این کار لازم است نویسنده به وزارت ارشاد مراجعه کرده و نسخه نهایی کتاب را جهت بررسی و تأیید به این ارگان تحویل نماید. به هر حال تصمیم نهایی در این باره که کدام یک از آنها باید جهت دریافت مجوز به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مراجعه نمایند بستگی به توافق نویسنده و ناشر در ابتدای فرایند چاپ کتاب دارد که لازم است در توافق اولیه به این موضوع نیز پرداخته شود. در کل اقدام نویسنده یا ناشر در دریافت مجوز چاپ نه تنها جنبه اخلاقی داشته و به معنای پایبندی به قوانین و مقررات کشور بوده بلکه مهر تأییدی بر قانونی بودن کتاب نیز است.

عوامل مؤثر بر هزینه چاپ کتاب

هزینه چاپ و نشر کتاب متغیر بوده و به فاکتورهای مختلفی بستگی دارد که از جمله آنها می توان به تعداد صفحات کتاب، ابعاد صفحات، قطع کتاب، تیراژ کتاب و نحوه تحویل آن اشاره کرد که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

عوامل مؤثر بر هزینه چاپ کتاب

تعداد صفحات کتاب و ابعاد صفحات

از فاکتورهای مؤثر بر هزینه چاپ کتاب می توان به تعداد صفحات آن اشاره کرد که باعث تفاوت در هزینه نهایی آن می شود. هر چه تعداد صفحات کتاب بیشتر باشد به هزینه بیشتری جهت چاپ آن نیاز است. علاوه بر آن ابعاد و سایز صفحات نیز می تواند بر هزینه و قیمت نهایی چاپ تأثیرگذار باشد. کتاب های با صفحات بزرگ هزینه چاپ بیشتری در مقایسه با کتاب های با صفحات کوچک دارند.   

تأثیر قطع کتاب بر هزینه چاپ کتاب

قطع کتاب فاکتور دیگری است که باعث تفاوت در هزینه چاپ آن می شود. کتاب ها با توجه به ساختار و ویژگی هایی که دارند در قطع های مختلفی چون قطع وزیری و قطع رقعی چاپ می شوند. در صورتی که در کتاب مورد نظر از عکس، جداول، نمودار و نگاره های بسیاری استفاده شده باشد قطع وزیری روش مناسبی برای چاپ آن است و چنان چه کتاب فقط حاوی متن باشد و در آن از عکس، جداول و غیره استفاده نشده باشد برای چاپ آن می توان از قطع رقعی استفاده کرد.   

بیشتر بخوانید: چاپ کارت ویزیت کرافت

تیراژ کتاب و نحوه تحویل آن

از دیگر فاکتورهای مهم  بر قیمت و هزینه چاپ کتاب می توان به تیراژ آن اشاره کرد که بسته به شرایط می تواند در تیراژهای بالا یا پایین چاپ شود. به عبارت دیگر این موضوع که کتاب مورد نظر قرار است در یک جلد یا ۲۰ جلد و یا ۱۰۰ جلد چاپ شود می تواند بر هزینه چاپ آن تأثیرگذار باشد.

نحوه تحویل کتاب چاپ شده فاکتور دیگری است که می تواند بر هزینه چاپ آن تأثیرگذار باشد. از جمله هزینه هایی که در محاسبه هزینه چاپ و نشر کتاب لحاظ می شوند می توان به هزینه دریافت مجوز، هزینه چاپ، هزینه طراحی جلد و هزینه صفحه آرایی اشاره کرد که می توان هزینه تحویل کتاب را نیز به این هزینه ها اضافه کرد. به طور معمول در هنگام عقد قرارداد لازم است نصف مبلغ چاپ پرداخت گردد و نصف دیگر آن به بعد از صحافی و چاپ کتاب موکول می شود.