آشنایی با فرآیند چاپ پول و اسکناس در ایران

چاپ پول یا اسکناس متأثر از وضعیت بازار و سیاست های اقتصادی مورد اجرا در آن بوده که عواملی چون تورم و رکود می تواند بر چاپ آن تأثیرگذار باشد. امروزه پول یا اسکناس نقش مهمی در جوامع مدرن دارد و می تواند بر توسعه مشاغل، کیفیت تحصیلات و نحوه پیشبرد کسب و کارها تأثیر زیادی داشته باشد. همچنین تأثیر پول بر موفقیت افراد در زمینه های مختلف شغلی، تحصیلی و پیشبرد اهداف امری انکارناپذیر است که این روزها بیشتر از گذشته مورد توجه قرار می گیرد. اگر چه طراحی پول و اسکناس از گذشته های دور تاکنون دست خوش تغییرات زیادی بوده ولی با این وجود در کاربرد اصلی آن تغییری ایجاد نشده است.

با توجه به نقش مهم و تأثیرگذار پول بر فعالیت های اقتصادی و کاربرد گسترده اسکناس ها در مبادلات پولی، در این مطلب قصد داریم ضمن بررسی تاریخچه پول یا اسکناس به روند چاپ پول در ایران، معرفی کارخانه چاپ پول ایران، نوع کاغذ مورد استفاده در چاپ پول یا اسکناس های رایج، نوع جوهر مورد استفاده در چاپ اسکناس ها، نحوه عملکرد دستگاه های چاپ اسکناس، جدیدترین دستگاه های چاپ پول، جلوگیری از چاپ اسکناس جعلی با خمیرهای مخصوص و ویژگی های موجود در پول یا اسکناس جهت جلوگیری از جعل شدن آن بپردازیم.

تاریخچه پول یا اسکناس در جهان

پول تاریخچه بسیار قدیمی دارد و در بسیاری از تمدن های بزرگ جهان در طول تاریخ مورد استفاده قرار گرفته است. قبل از اختراع پول معاملات به صورت پایاپای صورت می گرفته که از آن با عنوان معاملات کالا به کالا نیز یاد می شد. بدین صورت که خریدار برای تهیه یک کالا با مقدار مشخص می بایست یک کالای دیگر را با مقدار توافقی در اختیار فروشنده قرار می داد. در نهایت کشف فلزات گرانبهایی چون طلا و نقره زمینه را برای ساخت سکه هایی از این جنس فراهم کرد که از آن به جای روش های قدیمی مبادلات کالا استفاده می شد.

در نهایت با گسترش مبادلات و نیاز بالا به پول، اسکناس نیز اختراع شد که نقش مهمی در داد و ستد بین افراد داشت. چاپ پول یا اسکناس در طول تاریخ بر روی مواد مختلفی صورت می گرفته که از جمله آنها می توان به چاپ پول بر روی خشت، پارچه، چوب، چرم، فویل فلزی، کاغذ و پلاستیک اشاره کرد. نخستین استفاده از کاغذ برای طراحی و چاپ پول یا اسکناس به تمدن چین برمی گردد که مردم آن به دلیل کمبود طلا و فلزات از کاغذهایی با طراحی خاص که با عنوان چاو نیز شناخته می شدند جهت مبادلات خود استفاده می کردند.

فرایند چاپ پول یا اسکناس

روند چاپ پول یا اسکناس و نشر آن در ایران

بانک جدید شرق نخستین بانک در ایران بود که به چاپ اسکناس پرداخت. مرکز این بانک در لندن قرار داشت و اسکناس های چاپ شده در آن نیز از طریق بانک بازرگانی ایران منتشر می شد. کمترین اسکناسی که در این دوره توسط این بانک چاپ و منتشر می شد اسکناس ۵ قرانی بودو پول های کمتر از آن نیز معمولاً به صورت سکه طراحی می شد. سپس در سال ۱۲۶۷ امتیاز چاپ اسکناس از بانک شرق به بانک شاهنشاهی منتقل شد ولی این بانک طبق قرارداد رویترز فقط از حق انحصاری نشر اسکناس در ایران برخوردار بود. بر همین اساس اسکناس ها همانند روال قبل در بانک جدید شرق چاپ می شد و بانک شاهنشاهی نیز وظیفه انتشار آنها را برعهده داشت. در نهایت با روی کار آمدن بانک شاهنشاهی نخستین اسکناس های ایرانی در انگلیس و از طریق چاپخانه های این کشور به چاپ رسیدند.

در سال ۱۲۸۵ و با تشکیل شورای ملی نمایندگان این شورا خواستار تأسیس بانک ملی شدند که این بانک پس از کش و قوس های فراوان فعالیت خود را در سال ۱۳۰۷ آغاز کرد. فعالیت بانک شاهنشاهی نیز تا سال ۱۳۰۹ در زمینه نشر اسکناس ادامه داشت تا اینکه ایران حق انصاری نشر اسکناس را از انگلیس خریداری و به بانک ملی ایران واگذار نمود. یک سال بعد اسکناس های چاپ شده قبلی از رده خارج شدند و اسکناس های جدید جای آنها را گرفتند. واگذاری حق نشر پول یا اسکناس بر اساس ماده ۵ قانون اصلاح به بانک ملی ایران و به مدت ۱۰ سال از دیگر وقایع این دوره بود. البته این مسئولیت دو دهه بعد و در سال ۱۳۳۹ به بانک مرکزی واگذار شد و تا کنون ادامه دارد.

کارخانه چاپ پول یا اسکناس (ضراب خانه) ایران

کارخانه چاپ پول که با عنوان ضراب خانه نیز شناخته می شود جزو سازمان های امنیتی کشور به حساب می آید که در شرق تهران و منطقه پاسداران واقع شده است. حتی به دلیل موقعیت خاص این کارخانه در این بخش از شهر تهران، سه راهی مجاور آن با عنوان سه راهی ضراب خانه نیز شناخته می شود. امکان ورود به این کارخانه برای افراد به راحتی وجود ندارد و دلیل آن نیز می تواند حساسیت بالای این حوزه کاری در ایران و حتی در دیگر کشورها باشد. تا آنجا که حتی کارکنان ضراب خانه نیز می بایست با هماهنگی قبلی به آنجا وارد و یا خارج شوند و در هنگام ورود نیز لازم است وسایل شخصی خود اعم از موبایل، کلید، پول نقد و غیره را به بخش حراست کارخانه تحویل دهند.

همچنین ورود و خروج این افراد می بایست با تدابیر امنیتی صورت گیرد و حساسیت بالایی روی روند کاری در فرایند چاپ پول یا اسکناس وجود دارد. همچنین در ضراب خانه ها بر اساس مقدار پول یا سکه مورد نیاز کاغذ و فلز در اختیار کارکنان قرار داده می شود تا به همان اندازه اسکناس یا سکه چاپ گردد و در این زمینه خلافی صورت نگیرد. وظیفه کارکنان در ضراب خانه ها فقط مدیریت فرایند چاپ بوده و آنها نقشی در تعیین مقدار و ارزش پول چاپ شده ندارند. در نهایت بر اساس مقدار کاغذ و فلز ارائه شده به ضراب خانه مقدار سکه یا اسکناس مورد نظر طراحی و چاپ شده و سپس این پول ها در اختیار بانک مرکزی قرار می گیرند تا به دستور دولت در بازار مورد استفاده قرا گیرند.

بیشتر بخوانید: چاپ تراکت

نوع کاغذ مورد استفاده در چاپ پول یا اسکناس های رایج

در چاپ پول یا اسکناس از کاغذهای مخصوصی استفاده می شود که از جنس و طراحی خاصی برخوردار هستند. در تولید کاغذ اسکناس و اوراق بهادار از مواد مختلفی چون کاغذ، الیاف کتانی، پنبه و پارچه با نسب مشخص استفاده می شود که باعث می شود جنس و ساختار کاغذهای اسکناس با کاغذهای معمولی موجود در بازار متفاوت باشد. ترکیب بکار رفته در طراحی کاغذهای اسکناس باعث شده که این کاغذها در مقایسه با کاغذهای معمولی از مقاومت بالایی در برابر پارگی برخوردار باشند. همچنین کاغذ اسکناس به دلیل ساختار خاصی که دارد از مقاومت بالایی در برابر رطوبت، شسته شدن و مچاله شدن برخوردار است. علاوه بر آن نوع مواد مورد استفاده در ساخت کاغذ اسکناس و نسبت ترکیب آنها نیز می تواند بر امنیت اسکناس ها و جلوگیری از جعل آنها تأثیرگذار باشد.

اسکناس هایی که در اروپا و ایالات متحده تولید می شوند شامل الیاف پنبه و پارچه کتان هستند که نسبت این مواد با توجه به نوع این اسکناس ها و تدابیر امنیتی این کشورها می تواند متفاوت باشد. با این وجود به طور تقریبی می توان گفت که در ساختار اسکناس ها و اوراق بهادار ایالات متحده از ۲۵% پارچه و ۷۵% پنبه استفاده می شود. کیفیت کاغذ مورد استفاده در چاپ پول یا اسکناس ها در ایالات متحده و کشورهای اروپایی به قدری بالاست که لازم است ۴۰۰۰ بار آن را تا بزنی تا اسکناس مورد نظر پاره شود. از دیگر پول های رایج در کنار اسکناس ها می توان به سکه ها اشاره کرد که ساختار آلیاژی دارند و در طراحی آنها از مس، روی و نیکل به ترتیب با درصدهای ۶۴، ۲۴ و ۱۲ استفاده می شود.

جوهر مورد استفاده در چاپ پول یا اسکناس

از دیگر متریال مهم در طراحی و چاپ پول یا اسکناس می توان به جوهر اشاره کرد که نوع و ساختار آن با جوهر مورد استفاده در چاپ کتاب ها متفاوت است. در جوهر اسکناس از مواد شیمیایی خاصی استفاده شده که باعث می شود سطح اسکناس پس از خشک شدن در برابر نور ماورا بنفش درخشش خاصی پیدا کند. جوهر مورد استفاده در چاپ اسکناس با عنوان جوهر UV یا جوهر نامرئی شناخته می شود و نقش مهمی در جلوگیری از جعل آنها دارد.

بدین صورت که بخشی از اسکناس که بر روی آن از جوهر UV استفاده شده به رنگ آبی دیده نمی شود و همین مشخصه نیز می توان به افراد در تشخیص اصل یا جعلی بودن اسکناس کمک کند. البته جهت تشخیص آن لازم است اسکناس در معرض نور ماورا بنفش قرار گیرد که برای این کار نیاز به استفاده از دستگاه های مخصوصی است که از قابلیت تابش نور ماورا بنفش برخوردار باشند.

نحوه عملکرد دستگاه های چاپ پول یا اسکناس

در مورد عملکرد دستگاه های چاپ پول یا اسکناس می توان گفت که برای این کار نخست طرح اولیه اسکناس که از قبل توسط گرافیست ها در نرم افزارهای گرافیکی طراحی و آماده شده است بر روی کامپیوتر که به دستگاه چاپ پول متصل بوده برده می شود. سپس کاغذهای مخصوص چاپ اسکناس که از قبل آماده شده اند در داخل دستگاه چاپ و در فضای مخصوصی جای داده می شوند. البته تعداد کاغذهایی که برای این کار مورد استفاده قرار می گیرند بستگی به مقدار پولی دارد که چاپ می شود. به عنوان مثال با استفاده از یک برگ کاغذ اسکناس می توان ۲۴ قطعه اسکناس را طراحی کرد.

از طرفی هر دستگاه چاپ پول یا اسکناس این ظرفیت را دارد که روزانه بر روی ۵۰ هزار کاغذ اسکناس عملیات چاپ را انجام دهد که با احتساب ۲۴ اسکناس برای هر قطعه کاغذ، این مقدار برابر با یک میلیون و دویست هزار اسکناس در روز خواهد بود. همچنین امکان چاپ انواع اسکناس با توجه به طرح اولیه که به کامپیوتر داده می شود از طریق این دستگاه های چاپ وجود دارد. در آخر پول های چاپ شده توسط کارکنان مربوطه به قفسه های مخصوصی انتقال داده می شوند. هر قفسه ظرفیت ۱۰ هزار ورق اسکناس را خواهد داشت که این کار به مدیریت هر چه بهتر اسکناس ها کمک زیادی می کند. در نهایت اسکناس های چاپ شده بر اساس نیاز و تقاضا جداسازی شده و از طریق ماشین های مخصوصی به سازمان خزانه داری کشور منتقل می شوند.

مقاله پیشنهادی: چاپ کارت ویزیت

جدیدترین دستگاه های چاپ پول یا اسکناس

دستگاه های سه بعدی چاپ پول از جدیدترین دستگاه های موجود در زمینه چاپ پول هستند که اغلب در ایالات متحده و کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می گیرند. پول های طراحی شده توسط این دستگاه ها به دلیل طراحی خاص و سه بعدی که دارند از هر گونه جعل و سوءاستفاده در امان می مانند. علاوه بر آن در چاپ پول یا اسکناس در ایالات متحده از نوعی رنگ متالیک استفاده شده که باعث می شود در طراحی پول رایج این کشور یا همان دلار نقوش سایه روشنی ایجاد گردد. این نقوش باعث سخت تر شدن فرایند جعل اسکناس شده و از روی کار آمدن اسکناس های جعلی در کسب و کارها جلوگیری می کند.

از دیگر دستگاه های جدید در چاپ پول یا اسکناس می توان به دستگاه چاپ پول پلیمری اشاره کرد که در استرالیا مورد استفاده قرار می گیرد. در این دستگاه ها کاغذهای پلیمری طی فرایندی به اسکناس تبدیل می شوند که با توجه به جنس و ساختاری که دارند از مقاومت بالاتری در برابر فرسایش برخوردارند. علاوه بر آن امنیت این نوع اسکناس ها در مقایسه با اسکناس های معمولی بیشتر است. البته در ایران از دستگاه های چاپ خشک در طراحی پول استفاده می شود که از قابلیت چاپ سه بعدی پول برخوردار نیستند.

جدیدترین دستگاه های چاپ پول یا اسکناس

چاپ پول یا اسکناس به دستور چه کسی و به چه میزان انجام می شود؟

جهت چاپ پول یا اسکناس در ایران نخست دولت بر اساس برآوردهای انجام شده در بازار و میزان نیاز آن، طرح خود را در مورد چاپ و نشر اسکناس به مجلس می فرستد. در صورت تأیید طرح دولت از طرف مجلس، فرمان چاپ و نشر اسکناس به بانک مرزی اعلام شده و از آنجا به ضراب خانه نیز منتقل می شود. ضراب خانه نیز موظف است بر اساس فرمان بانک مرکزی مقدار مشخص پول یا اسکناس را چاپ کرده و در اختیار آن قرار دهد. حال چنان چه ضراب خانه به صورت خودمختار عمل کند مشکلات اقتصادی از قبیل رکورد و تورم ایجاد خواهد شد.

میزان چاپ پول یا اسکناس بستگی به فاکتورهای مختلفی دارد که از جمله آنها می توان به میزان عرضه و تقاضا، نرخ تورم، رکود و غیره اشاره کرد. تورم زمانی ایجاد می شود که در یک فاصله زمانی مشخص پول به طور مداوم و با سرعت افزایش یابد در حالی که در طرف مقابل حمایت کافی از این پول از نظر خروجی کالا و خدمات صورت نگیرد که همین مسئله نیز باعث افزایش قیمت ها می شود و از آن به عنوان یک چرخه معیوب یاد می شود. محل نگهداری پول یا اسکناس بعد از فرایند چاپ در بانک مرکزی بوده و هیئت نظارت اندوخته اسکناس نیز مسئولیت نگهداری از اسکناس ها و نظارت بر ورودی و خروجی آنها را برعهده دارد.

جلوگیری از چاپ پول یا اسکناس جعلی با خمیرهای مخصوص

در ساخت اسکناس ها به دلیل خطر جعل اسکناس و امکان چاپ پول یا اسکناس جعلی و ورود آن به چرخه بازار، از مواد خاصی استفاده می شود که می توانند تا حد بسیاری زیادی از جعل اسکناس جلوگیری کنند. به عنوان مثال در ساخت کاغذ اسکناس از یک خمیر با فرمولاسیون خاصی استفاده می شود که افشای آن به دلیل امکان جعل اسکناس ممنوع است. در ساخت این خمیر از ترکیب چند ماده استفاده شده که باعث می شود از ویژگی های متفاوتی با دیگر خمیرهای کاغذ برخوردار باشد. خمیر مورد استفاده در ساخت اسکناس نخست به صورت ورق های نازک درآمده و از طریق نوار نقاله به دستگاه های خشک کن منتقل می شود.

در طی فرایند طراحی و چاپ پول یا اسکناس از مرحله تهیه خمیر تا چاپ لازم است امنیت مواد مورد استفاده در طراحی اسکناس ها تأمین شود تا از هر گونه سوءاستفاده در این زمینه جلوگیری شود. سپس خمیر مورد نظر داخل شابلون های مخصوصی قرار گرفته و از طریق دستگاه های تراش طرح خاصی بر روی آنها ایجاد می شود. این کار به اصالت کاغذهای چاپ پول کمک زیادی کرده و تضمینی بر اصل بودن آن است. در کنار این موارد به خمیر کاغذ قبل از خشک شدن نوعی ماده شیمیایی نیز اضافه می شود که با عنوان ماده حساس به نور ماورا بنفش شناخته می شود. بر روی سطح اسکناس هایی که در طراحی آنها از این ماده استفاده شده در مواجهه با تابش نور فرابنفش دانه های رنگی دیده می شود که دلیلی بر اصل بودن پول و جعلی نبودن آن است.

به گفته وب سایت khanesarmaye خطوط اطراف یک اسکناس واقعی، منظم و واضح و خطوط مربوط به یک اسکناس جعلی، نامنظم و تار است

جلوگیری از چاپ پول یا اسکناس جعلی با خمیرهای مخصوص

ویژگی های موجود در پول یا اسکناس جهت جلوگیری از جعل شدن

در چاپ پول یا اسکناس های اصل از یک سری ویژگی ها استفاده می شود که باعث می شود تفاوت زیادی با اسکناس های جعلی داشته باشند. پرتره از جمله ویژگی های است که در طراحی اسکناس ها دیده می شود که از روی آن می توان به واقعی یا جعل بودن اسکناس پی برد. تصویر پرتره مورد استفاده در طراحی اسکناس های اصل در پس زمینه قابل دیدن بوده و حالت واقعی دارد، در حالی که این تصویر در اسکناس های جعلی به صورت تاریک، کدر و صاف است.

ویژگی دیگر اسکناس های اصل استفاده از خطوط منظم و واضح در اطراف آنها بوده که این اسکناس ها را از نمونه های جعلی مجزا می کند. این خطوط در اسکناس های جعلی حالت تار و نامنظم دارند. همچنین لوگو و مهر و موم مورد استفاده در چاپ پول یا اسکناس اصل دارای ساختار واضح و یکدست بوده در حالی که این لوگو در اسکناس های جعلی ساختار ناهموار و غیرعادی دارد. از دیگر ویژگی های موجود در اسکناس اصل که باعث تمایز آن با اسکناس جعلی می شود می توان به فاصله اعداد در شماره سریال این اسکناس ها اشاره کرد که دارای فاصله مساوی هستند.

همچنین رنگ جوهر مورد استفاده در طراحی شماره سریال اسکناس اصل با رنگ جوهر مهر خزانه داری یکی است. استفاده از کاغذ با الیاف قرمز و آبی در طراحی اسکناس های اصل از دیگر ویژگی هایی است که باعث تمایز این اسکناس ها با نمونه های جعلی می شود. در اسکناس های جعلی به جای استفاده از این الیاف از چاپ خطوط آبی و قرمز بر روی سطح اسکناس استفاده می شود. واترمارک اسکناس که در بخش نازک آن طراحی می شود به همراه نخ امنیتی اسکناس از دیگر ویژگی هایی است که باعث متفاوت بودن اسکناس های اصل از جعل می شود و در فرایند چاپ پول یا اسکناس مورد استفاده قرار می گیرد.

بیشتر بخوانید: چاپ کارت ویزیت کتان

کلام آخر

نشر پول یا اسکناس در ایران تا قبل از سال ۱۳۳۹ برعهده بانک ملی بوده ولی از سال ۱۳۳۹ به بعد براساس قانون نظام بانکی و پولی کشور بانک مرکزی در این زمینه فعالیت داشت. اولین کارخانه چاپ اسکناس در ایران که با عنوان ضراب خانه نیز شناخته می شود در سال ۱۳۵۱ راه اندازی شد، هر چند که تا سال ۱۳۶۲ اسکناس های رایج کشور در اروپا طراحی و چاپ می شدند. البته در سال ۱۳۶۲ بانک مرکزی کارخانه چاپ اوراق بهادار را راه اندازی کرد و در سال ۱۳۶۷ نیز به چاپ اسکناس های رایج کشور نیز پرداخت. در همان اوایل چاپ پول یا اسکناس در ایران کاغذ مورد نیاز برای این کار به دلیل عدم توان داخلی در تولید این کاغذها از خارج تأمین می شد.

البته در مواقعی که بازار زیر تورم بالا بود چاپ اسکناس نسبت به دیگر مواقع کاهش می یافت و چاپ اسکناس های با ارزش مالی بالا کمتر می شد. ولی در زمان رکود برعکس حالت تورم دولت دستور به چاپ اسکناس های با ارزش مالی بالا می داد و بانک مرکزی نیز موظف بود این اسکناس ها را آماده و روانه بازار کند و این مسئولیت را به ضراب خانه می سپرد. یکی دیگر از دلایل چاپ پول یا اسکناس فرسوده شدن پول های قدیمی و رایج در بازار بود که می بایست با پول های جدید و نو جایگزین می شدند. بر همین اساس بانک مرکزی به منظور جبران این پول ها دستور چاپ اسکناس جدید و جایگزین کردن آنها با اسکناس های قدیمی را می داد.